1. Giriş: Kısırlık Küresel Bir Halk Sağlığı Sorunu
Kısırlık (infertilite), yalnızca biyolojik değil; psikolojik, sosyal ve ekonomik etkileri olan karmaşık bir sağlık sorunudur. Dünya Sağlık Örgütü (WHO) verilerine göre dünyada yaklaşık 186 milyon kişi infertilite ile mücadele etmektedir. Reprodüktif çağdaki her 8–12 çiftten biri, düzenli korunmasız cinsel ilişkiye rağmen 12 ay içinde gebelik elde edememektedir
Bu tabloya rağmen infertilite, pek çok toplumda hâlâ görünmeyen bir sorun olarak kalmakta; özellikle düşük gelirli ülkelerde kadınlara yönelen sosyal baskılar dikkat çekmektedir. Oysa bilimsel gerçek, infertilite nedenlerinin yaklaşık %50’sinde erkek faktörünün de rol oynadığıdır.
Modern tıp sayesinde, çocuk sahibi olma isteği olan çiftlere yardımcı üreme teknikleri (ART) ile çok geniş bir tedavi yelpazesi sunulmaktadır.
2. Yardımcı Üreme Teknikleri Nedir?
Yardımcı üreme teknikleri (Assisted Reproductive Technologies – ART), gebelik oluşumunu kolaylaştırmak veya sağlamak amacıyla uygulanan tıbbi yöntemler bütünüdür.
Bu yöntemler, en basitinden en ileri teknolojiye kadar bir basamaklandırma içinde tercih edilir:
- Ovulasyon indüksiyonu (yumurtlamanın uyarılması)
- Intrauterin inseminasyon (IUI) – aşılama
- In vitro fertilizasyon (IVF) – tüp bebek
- ICSI (İntrasitoplazmik sperm enjeksiyonu)
- PGT (Preimplantasyon Genetik Tanı)
- Yumurta/sperm donasyonu
- Gestasyonel surrogacy (taşıyıcı annelik)
- Düşük maliyetli IVF (LCIVF) (bazı ülkelerde)
Bu teknikler çiftin yaşına, infertilite süresine, altta yatan nedene (tubal faktör, ovulatuar disfonksiyon, erkek faktörü, açıklanamayan infertilite vb.) ve önceki tedavi geçmişine göre seçilir.
3. Yardımcı Üreme Tekniklerinin Basamaklı Uygulama Sırası
3.1. Ovulasyon İndüksiyonu (Yumurtlamanın Uyarılması)
- Endikasyonlar: Ovulatuar disfonksiyon (örneğin PCOS), düzensiz sikluslar.
- Klomifen sitrat veya gonadotropinlerle yumurtlama sağlanır.
- Takip ultrasonla yapılır, zamanlı ilişki önerilir.
- Başarı oranı: Ortalama %10–15/siklus.
- Gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde ilk basamak olarak kullanılır.
3.2. Intrauterin İnseminasyon (IUI) – Aşılama
- Endikasyonlar: Hafif erkek faktörü, servikal faktör, açıklanamayan infertilite, ovulatuar disfonksiyon.
- Spermler yıkanarak rahim içine verilir.
- 3–4 siklusa kadar denenebilir.
- Başarı oranı: Ortalama %12–18/siklus (yaşa bağlı değişkenlik gösterir).
- IVF öncesi “ara basamak” olarak sık kullanılır.
3.3. In Vitro Fertilizasyon (IVF) – Tüp Bebek
- Endikasyonlar: Tübal faktör, ileri yaş, açıklanamayan infertilite, endometriozis, başarısız IUI.
- Laboratuvar ortamında yumurta ve spermin birleştirilmesiyle embriyo elde edilir.
- Embriyo rahme transfer edilir.
- Başarı oranı: 35 yaş altı kadınlarda %40’a kadar çıkabilir.
- IVF, gelişmiş ülkelerde infertilite tedavisinin altın standardıdır.
3.4. ICSI (İntrasitoplazmik Sperm Enjeksiyonu)
- Endikasyonlar: Şiddetli erkek faktörü, önceki IVF başarısızlığı, azalmış oosit rezervi.
- Tek bir sperm doğrudan oosite enjekte edilir.
- Başarı oranı: IVF’e benzer, ancak erkek faktörü olan çiftlerde belirgin avantaj sağlar.
- Avrupa ve Asya’da IVF sikluslarının önemli bir kısmında ICSI kullanılmaktadır.
3.5. PGT (Preimplantasyon Genetik Tanı)
- Endikasyonlar: Kalıtsal hastalıklar, ileri anne yaşı, tekrarlayan düşük, kromozomal anomaliler.
- Embriyo transfer öncesi genetik olarak incelenir.
- Başarı oranı direkt olarak gebelik oranından çok sağlıklı bebek doğum oranını artırır.
- ABD ve Avrupa’da yaygın; Türkiye’de sınırlı merkezlerde yapılmaktadır.
3.6. Oosit/Sperm Donasyonu ve Gestasyonel Surrogacy (Taşıyıcı Annelik)
- Endikasyonlar: Prematür over yetmezliği, menopoz, uterus agenezisi, cerrahi olarak uterusun alınması, erkek azoospermisi.
- Donör gametlerle embriyo oluşturulur; taşıyıcı anneye transfer edilebilir.
- Genetik bağ biyolojik ebeveyne ait olur; taşıyıcı annenin genetik bağı yoktur.
- ABD, Hindistan, Ukrayna, Gürcistan gibi ülkelerde taşıyıcı annelik yasaldır; Türkiye’de ise yasal değildir
- Hukuki süreçler çok net tanımlanmalıdır.
3.7. Düşük Maliyetli IVF (LCIVF)
- Endikasyonlar: Kaynak kısıtlı bölgelerde ART’ye erişimi olmayan çiftler.
- IVF süreci basitleştirilerek maliyet 200 € seviyesine indirilebilir.
- LCIVF, özellikle Afrika ve Güney Asya’da uygulanmaktadır
4. Yardımcı Üreme Tekniklerinde Başarı Oranları
Başarı oranları çok faktörlüdür. En önemli değişkenler:
- Kadın yaşı
- Ovarian rezerv
- Sperm kalitesi
- Uygulanan ART tipi
- Embriyo kalitesi
- Laboratuvar koşulları
| Yöntem | Ortalama Başarı Oranı (Siklus Başına) | Not |
| Ovulasyon indüksiyonu | %10–15 | PCOS ve genç yaşta etkili |
| IUI | %12–18 | Hafif infertilite vakalarında |
| IVF | %35–45 (35 yaş altı) | Altın standart |
| ICSI | %30–40 | Erkek faktörü avantajı |
| PGT destekli IVF | %45+ | Sağlıklı bebek oranını artırır |
| Surrogacy | %50+ | Uygun endikasyonda yüksek başarı |
(Kaynak: CDC, ESHRE ve literatür verileri)
5. Küresel Perspektif: Eşitsizlikler ve Etik Sorunlar
Her ne kadar IVF ve diğer ART yöntemleri tıpta çığır açmış olsa da dünya genelinde erişim eşit değildir:
- Afrika ülkelerinde IVF klinikleri çok sınırlıdır.
- ABD’de bir IVF döngüsü ortalama 9.500 $, Avrupa’da 3.500 $, bazı ülkelerde 1.200 $ civarındadır.
- LCIVF yöntemleri, erişim açığını kapatmak için önemli bir alternatiftir.
- Etik dışı taşıyıcı annelik uygulamaları ve “baby factory” sistemleri bazı ülkelerde ciddi bir insan hakları sorunu oluşturmaktadır
6. Geleceğe Bakış: Fertilite Tedavisinde Üç Temel Hedef
- Erişim eşitsizliklerinin azaltılması
→ Düşük maliyetli IVF yöntemlerinin yaygınlaştırılması. - Etik ve hukuki standartların güçlendirilmesi
→ Surrogacy, donasyon ve genetik tarama süreçlerinin regülasyonu. - Kişiselleştirilmiş tedavi yaklaşımları
→ Çiftin klinik durumuna özel basamaklı tedavi planları.
Sonuç
Yardımcı üreme teknikleri, infertiliteyle mücadelede çiftlere modern, etkili ve kişiselleştirilebilir tedavi seçenekleri sunmaktadır. Ancak bu yöntemlerin başarısı, doğru basamak seçimi, doğru endikasyon ve etik uygulama ilkelerine bağlıdır.
“Çocuk sahibi olmak bir ayrıcalık değil, bir haktır. Bu hakkın adil, etik ve bilimsel temellerde sağlanması gerekir.
Op.Dr. Taner ÇAVUMİRZA
ÜROLOJİ/ ANDROLOJİ UZMANI
WhatsApp